نگاه نوستالژیک خاقانی و بحتری به ایوان مداین

نوستالژی (nostaligia) واژه‌ای فرانسوی است که از دو سازة یونانی(nostos = بازگشت) و (alogos = درد و رنج) ترکیب شده. معنی لغوی آن «بازگشت درد و رنج» است. در اصطلاح، نوستالژی خلاصة یک حس درونی تلخ و شیرین نسبت به اشخاص، وطن و زادگاه (رویکرد گذشته گرا) و یا آرمان شهر، موقعیت‌های گذشته و آرزوهای نهفته درونی (رویکرد آینده گرا) است. این احساس از لحاظ روانشناسی نتیجة یادآوری ذهنی یا آرمان‌پنداری است. نوستالژی، ناخودآگاه در درون فرد بروز پیدا می‌کند و از حوزة اختیار فرد خارج است. از آن جایی‌که ادبیات تجلّی‌گاه عواطف و احساسات پاک انسانی است این حسِ ناخوداگاه در برخی از متون ادبی ما به دلایلی جلوه‌ای ویژه دارد. نوستالژی در آثار ادبی از راه مؤلفه‌های زبانی و بیانی به ظهور می‌رسد و نقد روانشناختی در حوزة ادبیات، بررسی این حس را در آثار شاعران و نویسندگان را بر عهده دارد. ایوان مداین، کاخ باشکوه و مجلّل دورة ساسانیان با گذشت روزگار به ویرانه‌ای بدل شده است که در پیدایش حس نوستالژیکی بُحتری (شاعر عرب قرن سوم) و خاقانی (شاعر پارسی قرن ششم) به هنگام دیدار از این کاخ، موثر افتاده است. هر دو شاعر تازی و پارسی، ناخودآگاه پس از دیدن مانده‌های این کاخ با نگاه پندآموز و عبرت‌انگیز برآمده از حس نوستالژیک، به یاد دوران باشکوه کاخ و پادشاهان و افراد آن، افسوس خورده‌اند و با یادآوری روزگار زرین و خوش گذشته، نسبت به احساس تنهایی کنونی، آه کشیده‌اند و در این احساس روانی به نوعی نسبت به دوران حال و گردش روزگار معترض شده‌اند. واژه، تصویر، رنگ، تلمیحات و اشارات ملّی مذهبی، سخنان بدیهی در معنای ضمنی و نوع جملات به کار گرفته‌شده در اغراض ثانویه از مهمترین مؤلفه‌های زبانی برآمده از این حس فردی ناخودآگاه در قصاید ایوان مداین (بُحتری و خاقانی) است؛ که در این مقاله تحلیل و بررسی می‌شوند.